Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm

03:10 18/12/2018

1. Phơi nhiễm với HIV là gì?

Phơi nhiễm với HIV (exposure) được hiểu là tình huống có tiếp xúc với dịch tiết có khả năng mang mầm bệnh HIV. Phơi nhiễm trong cộng đồng chủ yếu xoay quanh hai tình huống:

+ Phơi nhiễm tình dục khi quan hệ không sử dụng bao cao su hoặc bao cao su bị vỡ hoặc rách, bị cưỡng dâm.

+ Phơi nhiễm qua máu do vết thương đâm phải kim hoặc các vật sắc nhọn vứt ra các khu vực công cộng và có dính máu nhìn thấy được.

Do tính chất âm thầm và khó nhận biết của căn bệnh này, mọi tình huống phơi nhiễm với dịch tiết của người không rõ tình trạng huyết thanh kháng HIV như bị kim đâm ở nơi công cộng, bạn tình bất chợt... đều được xem là “có khả năng chứa mầm bệnh”.

2. Phơi nhiễm có chắc chắn gây ra nhiễm HIV không?

Không. Phơi nhiễm (exposure) là điều kiện cần để dẫn đến nhiễm (infection), tuy nhiên chưa phải là điều kiện đủ.

Ví dụ một gia đình có người bị bệnh cúm. Trong sinh hoạt, toàn bộ gia đình này đều sẽ ít nhiều có tiếp xúc với mầm bệnh. Tình huống này được hiểu là họ có phơi nhiễm với mầm bệnh cúm. Tuy nhiên, không phải tất cả thành viên trong gia đình này đều sẽ mắc bệnh cúm, điều này phụ thuộc vào mức độ tiếp xúc và sức khỏe vốn có của mỗi người.

Tình huống ấy cũng tương tự đối với phơi nhiễm và nhiễm HIV. Những yếu tố như đường lây, số lượng virus HIV trong dịch tiết tiếp xúc, miễn dịch của bản thân mỗi người đều sẽ ảnh hưởng lên khả năng chuyển từ phơi nhiễm sang nhiễm.

3. Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm là gì?

Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm (Post - exposure prophylaxis - PEP) là một can thiệp y khoa dựa vào khả năng ức chế virus HIV của thuốc kháng HIV (Antiretroviral – ARV).

Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm giúp ngăn chặn HIV ngay từ ban đầu và khiến cho chúng ta không bị lây nhiễm HIV. Do vậy, nó mang tính chất như một điều trị cấp cứu (emergency HIV treatment).

4. Khi nào thì cần điều trị dự phòng sau phơi nhiễm?

Nếu đủ 3 yếu tố sau:

+ bạn chưa nhiễm HIV hoặc chưa rõ tình trạng huyết thanh của mình

+ có phơi nhiễm với HIV hoặc nghi ngờ phơi nhiễm với HIV (quan hệ không bao, rách bao, bị kim đâm…)

+ không quá 72 giờ tính từ lúc phơi nhiễm

Thì bạn có thể cần đến điều trị dự phòng sau phơi nhiễm, và nên càng sớm càng tốt.

4. Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm có hiệu quả không?

Có, hiệu quả có thể đạt được 95-99% nếu được sử dụng sớm. Hiệu quả của điều trị sẽ cao nhất trong vài giờ đầu sau khi phơi nhiễm, giảm dần theo thời gian và được cho là không có hiệu quả sau mốc 72 giờ tính từ lúc phơi nhiễm.

Thông tin về lây nhiễm HIV tiên phát chỉ ra rằng nhiễm HIV toàn thân không xảy ra ngay lập tức mà có một sự chậm trễ ngắn giữa thời gian phơi nhiễm với virus và sự xuất hiện của HIV trong máu. Trong thời gian “cửa sổ cơ hội” này, điều trị ARV có thể dự phòng nhiễm toàn thân, từ đó giúp người này tránh khỏi tình trạng “nhiễm HIV mạn tính”.

5. Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm có an toàn không?

Có. Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm là an toàn. Tuy nhiên, có thể gây ra một số tác dụng phụ như buồn nôn, nôn, nhức đầu… đa số các tác dụng phụ này đều nhẹ và thoáng qua.

6. Tôi nên làm gì khi bị phơi nhiễm?

Bạn cần thực hiện theo một số bước sau:

Bước 1: Xử lý tại chỗ

- Đối với tổn thương da dẫn đến chảy máu: Xối ngay vết thương dưới vòi nước chảy. Để vết thương tự chảy máu trong một thời gian ngắn mà không nặn bóp. Rửa kỹ bằng xà phòng và nước sạch, sau đó sát trùng bằng các dung dịch sát khuẩn (Dakin, Javel 1/10, hoặc cồn 700) trong thời gian ít nhất 5 phút.

- Phơi nhiễm qua niêm mạc mắt: Rửa mắt bằng nước cất hoặc nước muối NaCl 0,9% liên tục trong 5 phút.

- Phơi nhiễm qua miệng, mũi: Rửa, nhỏ mũi bằng nước cất hoặc dung dịch NaCl 0,9 %. Xúc miệng bằng dung dịch NaCl 0,9 % nhiều lần.

- Phơi nhiễm qua tình dục: không xử trí gì, không nên thụt rửa vì hành vi này càng tạo thêm ngõ vào cho virus qua các tổn thương niêm mạc.

Bước 2: Nhanh chóng tiếp cận với cơ sở y tế có chuyên khoa nhiễm HIV (như bệnh viện Bệnh Nhiệt đới, bệnh viện đa khoa tuyến tỉnh thành, khoa tham vấn hỗ trợ cộng đồng).

Bước 3: Nên khai thác được thông tin từ nguồn gây phơi nhiễm nếu được, cần lưu ý đến phác đồ điều trị ARV của họ. Các bước còn lại của quy trình sẽ do nhân viên y tế tại cơ sở hỗ trợ.

7. Lưu ý: Các yếu tố ảnh hưởng lên hiệu quả của điều trị PEP bao gồm

- Sự chậm trễ tiếp cận với ARV. Càng chậm tiếp cận ARV, hiệu quả dự phòng càng giảm.

- Sự kháng thuốc ARV của nguồn gây phơi nhiễm: Ở Việt Nam, tỷ lệ kháng thuốc phác đồ 1 vẫn còn thấp, do vậy, phác đồ ưu tiên vẫn là phác đồ 1 cho các tình huống không rõ phác đồ ARV của nguồn gây phơi nhiễm.

- Sự tuân thủ của người bị phơi nhiễm: Cần tuân thủ ARV trong suốt 4 tuần điều trị cũng như quy trình theo dõi sau điều trị.

- Khi phơi nhiễm xảy ra, tâm lý thoải mái là một yếu tố cần thiết. Tâm lý thoải mái giúp cơ thể đáp ứng tốt hơn với thuốc, hạn chế ảnh hưởng và tác dụng phụ của thuốc ARV lên đời sống và sinh hoạt.

8. Tôi có thể cứ lặp lại điều trị PEP sau mỗi lần có nguy cơ?

Không. Điều trị dự phòng sau phơi nhiễm chỉ nên sử dụng trong những tình huống tai nạn bất ngờ, chứ không phải là một biện pháp dự phòng lâu dài.

Do vậy, bên cạnh PEP, bạn cần thực hành các biện pháp bảo vệ khác để dự phòng lây nhiễm HIV như bao cao su, PrEP…